Η βασική «παράπλευρη απώλεια» του Πολυτεχνείου ήταν η πτώση της κυβέρνησης Μαρκεζίνη.
Ο Μαρκεζίνης ορκίστηκε πρωθυπουργός στις 8 Οκτωβρίου 1973, δύο Ημέρες μετά την έναρξη του αραβοϊσραηλινού πολέμου του Γιόμ Κιπούρ (6-26 Οκτωβρίου). Είχε προηγηθεί μακρό παρασκήνιο μυστικών διαβουλεύσεων μεταξύ του Παπαδόπουλου και του Μαρκεζίνη.
Ο Παπαδόπουλος υφίστατο ισχυρές εσωτερικές και εξωτερικές πιέσεις να πολιτικοποιήσει το καθεστώς. Την προηγούμενη χρονιά, ο Ελληνοαμερικανός αντιπρόεδρος των ΗΠΑ Σπάϊρο Άγκνιου είχε επισκεφθεί επισήμως την Ελλάδα, και όταν έκλεισαν οι πόρτες μετέφερε το αμερικανικό μήνυμα στον Παπαδόπουλο, που συνοψιζόταν στην φράση ‘Ταχύτατη πολιτικοποίηση’. Στις αρχές του 1973 είχαν αρχίσει έντονες φοιτητικές κινητοποιήσεις, ενώ τον Μάϊο εξερράγη αντιδικτατορικό κίνημα στο Πολεμικό Ναυτικό. Συν ο πληθωρισμός, που εμφανίστηκε απειλητικός γιά την μακρά ευημερία που είχε απολαύσει η Ελλάδα από την δεκαετία του ’50, όταν η επιτυχημένη οικονομική πολιτική του τότε υπουργού Συντονισμού της κυβέρνησης του Εθνικού Συναγερμού, του Σπύρου Μαρκεζίνη, είχε οδηγήσει την χώρα σε πρωτοφανείς ρυθμούς ανάπτυξης.
Τον αρχιτέκτονα της επιτυχούς εκείνης πολιτικής επέλεξε ο Παπαδόπουλος, που αυτοανακηρύχθηκε «Πρόεδρος της Δημοκρατίας» το καλοκαίρι του 1973, ως πρωθυπουργό του. Ο δικτάτωρ επεδίωκε μία ομαλή έξοδο προς ένα ελεγχόμενο από τον ίδιον κοινοβουλευτικό καθεστώς, ο δε Μαρκεζίνης αποσκοπούσε να διεξαγάγει τις πρώτες εκλογές μετά το 1964 και να επαναφέρει τον κοινοβουλευτισμό, κάτι που-όπως πίστευε-θα βραχυκύκλωνε και θα εξουδετέρωνε νομοτελειακά τους μηχανισμούς της δικτατορίας.
Ήδη την ημέρα της ορκωμοσίας του παραιτήθηκαν όλοι οι στρατιωτικοί συνεργάτες του Παπαδόπουλου, που κατείχαν κυβερνητικά αξιώματα.
Ο Μαρκεζίνης, όμως, εξ αρχής υπονόμευσε την δοτή, όπως την ονόμασε ο ίδιος, εξουσία του. Φάνηκε εξ αρχής ενδοτικός στις απαιτήσεις του Παπαδόπουλου να ελέγχει πλήρως τις εξελίξεις, και συμπεριέλαβε στην κυβέρνησή του, εκτός από τους πολιτικούς του φίλους και συνεργάτες του μικρού του Κόμματος των Προοδευτικών (Καψάλης, Ευταξίας, Αλεξιάδης, Ζουρνατζής κ.ά.), και στελέχη του παπαδοπουλικού καθεστώτος (Γιάκας, Τσούμπας, Ξανθόπουλος-Παλαμάς, Εφέσιος) που υπέδειξε ο Παπαδόπουλος. Άρα δεν ήλεγχε την κυβέρνηση που σχημάτισε. Ο δε Παπαδόπουλος ευφυώς δεν επέτρεψε την αποστασιοποίηση που ο Μαρκεζίνης επεδίωκε να έχει από τον δικτάτορα, ώστε να λειτουργήσει ως μεταβατική προσωπικότητα.
Το δεύτερο, ακόμη πιό σοβαρό, έλλειμμα του Μαρκεζίνη, ήταν ότι εξ αρχής ετάχθη εναντίον της αμερικανικής πολιτικής. Είχε ήδη αρθρογραφήσει κατά του ελλιμενισμού του Έκτου Στόλου σε ελληνικούς λιμένες. Δύο ημέρες μετά την πρωθυπουργοποίησή του, στις 10 Οκτωβρίου, σε κοινή σύσκεψη Παπαδόπουλου-Μαρκεζίνη- υπουργού Εξωτερικών, αποφασίστηκε το ελληνικό κράτος να μην επιτρέψει την ελεύθερη διέλευση αμερικανικών πολεμικών αεροσκαφών γιά την ενίσχυση του εμπόλεμου Ισραήλ. Το επιχείρημα του Μαρκεζίνη ήταν τα αντίποινα από τις αραβικές χώρες σε επίπεδο προμήθειας πετρελαίου.
Επίσης παραμένει ιστορικά αδιευκρίνιστη η σχέση των γεγονότων του Πολυτεχνείου με αυτήν την απόφαση. Ο ίδιος ο Μαρκεζίνης ισχυρίστηκε πολλές φορές ότι έπεσε γιατί εμπόδισε την διέλευση των αμερικανικών αεροπλάνων. Αλλά αποδείξεις δεν υπάρχουν, μόνον συσχετισμοί εκ των υστέρων. Σε κάθε περίπτωση: είτε διότι ο άξονας ΗΠΑ-Ισραήλ αισθάνθηκε ότι με το δίδυμο Παπαδόπουλου-Μαρκεζίνη δεν ελέγχει γεωστρατηγικά τον ελληνικό χώρο και ενεργοποίησε κάποιους αθέατους μηχανισμούς, είτε διότι οι αδιάλλακτοι «κανταφικοί» απλά ήθελαν να ανατρέψουν τον Παπαδόπουλο γιά λογαριασμό τους, είτε διότι ο Παπαδόπουλος απέτυχε να εμπεδώσει την πολιτικοποίηση που επεδίωκε στην κοινή γνώμη αλλά και στους αξιωματικούς που τον στήριζαν, η συνέχεια υπήρξε δραματική.
Στις 4 Νοεμβρίου, στο μνημόσυνο του Γεωργίου Παπανδρέου στο Πρώτο Νεκροταφείο, ξέσπασαν οι πρώτες αντιδικτατορικές εκδηλώσεις (ήμουν τυχαία παρών και θυμάμαι πώς το σύνθημα «Παπανδρέου» εξετράπη από τους συγκεντρωμένους πολίτες και φοιτητές σε «Δημοκρατία» και στην συνέχεια «Κάτω ο Παπαδόπουλος»).
Παρενέβη η αστυνομία και έγιναν συγκρούσεις.
Στις 6 Νοεμβρίου, στην σύνοδο του ΝΑΤΟ στην Χάγη, οι Έλληνες υπουργοί Αμύνης και Εξωτερικών Εφέσιος και Ξανθόπουλος-Παλαμάς δέχτηκαν οξύτατη κριτική από τον Κίσσιγκερ γιά την στάση της Ελλάδας στον αραβοϊσραηλινό πόλεμο.
Στις 6 Νοεμβρίου, στην σύνοδο του ΝΑΤΟ στην Χάγη, οι Έλληνες υπουργοί Αμύνης και Εξωτερικών Εφέσιος και Ξανθόπουλος-Παλαμάς δέχτηκαν οξύτατη κριτική από τον Κίσσιγκερ γιά την στάση της Ελλάδας στον αραβοϊσραηλινό πόλεμο.
Στις 14 Νοεμβρίου το βράδυ καταλαμβάνεται το Πολυτεχνείο, χωρίς αρχικά αντίδραση της αστυνομίας.
Το Πολυτεχνείο σύντομα καθίσταται πόλος προσέλκυσης φοιτητών και πολιτών, εκπέμπονται από τους εγκλωβισμένους φοιτητές δραματικές εκκλήσεις, η παγκόσμια κοινή γνώμη συγκινείται. Τα χαράματα της 17ης Νοεμβρίου, αφού μεταφέρθηκαν τεθωρακισμένα στο κέντρο της Αθήνας, ένας ίλαρχος έδωσε σε αντιπροσωπεία των φοιτητών προθεσμία εκκένωσης του κτιρίου. Στην συνέχεια, τεθωρακισμένο άρμα μάχης εισέβαλε μέσα στο Πολυτεχνείο ισοπεδώνοντας την καγκελόπορτα της κυρίας εισόδου. Στην συνέχεια εισήλθαν στρατιώτες των ειδικών δυνάμεων, που εκκένωσαν το κτίριο και παρέδωσαν τους εναπομείναντες φοιτητές στην αστυνομία.
Εκτός Πολυτεχνείου, ελεύθεροι σκοπευτές αγνώστου ταυτότητας πυροβολούσαν όλη μέρα και σκότωσαν άσχετους πολίτες. Ακολούθησε η κήρυξη στρατιωτικού νόμου από τον Παπαδόπουλο.
To επόμενο τραγικό λάθος του Μαρκεζίνη είναι ότι, μετά την καταστολή του Πολυτεχνείου και μέσα στην γενική κατακραυγή, επισκέφθηκε την ανώτατη στρατιωτική ηγεσία στο Πεντάγωνο, ταυτιζόμενος έτσι πλήρως με το καθεστώς και τον στρατιωτικό νόμο που αυτό είχε επιβάλει. Ίσως ήλπιζε έτσι να επιβιώσει πολιτικά και να οδηγήσει την χώρα σε εκλογές. Αλλά ο Μαρκεζίνης δεν εθεωρείτο πλέον από κανέναν ως υπολογίσιμος παράγων σταθεροποίησης. Ούτε από την κοινή γνώμη ούτε από τις Ένοπλες Δυνάμεις ούτε από το απριλιανό καθεστώς. Όταν ο Παπαδόπουλος ανετράπη μαζί με την κυβέρνηση Μαρκεζίνη από τον Ιωαννίδη στις 25 Νοεμβρίου, κανείς δεν ασχολήθηκε και κανείς δεν έκλαψε γιά τον Μαρκεζίνη. Απλά όλοι θεώρησαν ότι «κάηκε», φιλοδοξώντας να παίξει έναν ρόλο που τον υπερέβη, ή μάλλον έναν ρόλο που η συγκυρία καθιστούσε αδύνατο.
Γνώρισα τον Σπύρο Μαρκεζίνη δέκα χρόνια μετά τα γεγονότα, συγκεκριμένα το καλοκαίρι του 1983. Ήμουν φοιτητής, μέ δέχθηκε στο γραφείο του και μου μιλούσε ακατάπαυστα επί επτά ώρες (!). Ήταν ιδιοφυής, τέρας γνώσεων, μέγας ιστορικός και ένας από τους ελάχιστους επιτυχημένους «τσάρους της οικονομίας» στην Ελλάδα. Αλλά η αυτοπεποίθησή του με τρόμαξε. Ποτέ, σκέφτηκα, ένας πολιτικός δεν πρέπει να έχει τόσο θηριώδη αυτοπεποίθηση. Ο Μαρκεζίνης ήταν έμπλεος εαυτού, και το 1973 πίστεψε ότι θα μπορούσε να τα βάλει ταυτόχρονα με την χούντα, τους Αμερικανούς και τον πληθωρισμό. Απέτυχε, και η αποτυχία του τον κατέστρεψε, και μαζί του και την χώρα.
Από τον Σπύρο Μαρκεζίνη μένει ένα μεγάλο ανεκπλήρωτο «αν»: αν είχε επιτύχει το πείραμα δεν θα είχε υπάρξει η δικτατορία Ιωαννίδη, και ασφαλώς δεν θα είχε συμβεί η τραγωδία της Κύπρου, η Μεταπολίτευση θα είχε γίνει ομαλά και όχι με αποδομήσεις, το ελληνικό κράτος και την ελληνική οικονομία θα είχε διαχειρισθεί ένας Ευρωπαίος πολιτικός με οικονομική διάνοια. Στην Ιστορία, όμως, δεν υπάρχουν «αν», μένει αυτό που τελικώς πραγματοποιείται και υφιστάμεθα όλοι μας.
Συμπληρωματικά!...Διαγγελέας!
ΕΥΤΑΞΙΑΣ;
Την Τετάρτη, 9 Σεπτεμβρίου 1981, ο Βασίλης Βασιλικός σε άρθρο του στην εφημερίδα «Τα Νέα» εξήγησε ότι στις τότε επικείμενες εκλογές θα έβγαινε το ΠΑΣΟΚ, διότι αυτήν τη νίκη την είχε αποδεχτεί ο... Λάμπρος Ευταξίας (ο ιδρυτής του Μουσείου Βούρου-Ευταξία, στην πλατεία Κλαυθμώνος). Ο Λάμπρος Ευταξίας, εξηγούσε ο Β. Βασιλικός στο άρθρο του, είναι η «σημαντικότερη πολιτική μορφή της νεωτέρας Ελλάδος», αλλά επειδή «είναι άνθρωπος των παρασκηνίων» δεν επιτρέπεται κανείς να μιλάει για αυτόν.
Τι άλλο μπορούσε να πει ο Βασιλικός; Τα είπε όλα με δυο-τρία υπονοούμενα. Αλλά ο Ελληνικός Λαός, ο «υπερήφανος», ο «άκαμπτος», ο «δημοκρατικός» κλπ., έκανε πως δεν καταλαβαίνει... και συνεχίζει να πιστεύει (ή έστω να κάνει πως πιστεύει) ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου έγινε πρωθυπουργός το 1981, επειδή συγκέντρωσε... την πλειοψηφία στις εκλογές εκείνου του χρόνου.
Ε, τι να πει κανείς; Ο Βασιλικός τάγραψε αυτά σε εφημερίδα όχι μεγάλης αλλά μέγιστης κυκλοφορίας. Δεν βαριέσαι όμως... Οι Έλληνες διαβάζουνε και θυμούνται μόνο τα αβλαβή. Γι’ αυτό κι εκπλήσσονται όσοι ήρθαν εδώ από την Ανατολική Ευρώπη κατά τα τέλη του περασμένου αιώνα, για να βρουν δουλειά. «Μα τόσο κοντή μνήμη έχουν οι Έλληνες;» αναρωτιόταν γνωστός μου Βούλγαρος. Κι άλλος, Πολωνός αυτός: «Μα γιατί φοβόσαστε τόσο πολύ;» Τι να τους πω εγώ;
Τι άλλο μπορούσε να πει ο Βασιλικός; Τα είπε όλα με δυο-τρία υπονοούμενα. Αλλά ο Ελληνικός Λαός, ο «υπερήφανος», ο «άκαμπτος», ο «δημοκρατικός» κλπ., έκανε πως δεν καταλαβαίνει... και συνεχίζει να πιστεύει (ή έστω να κάνει πως πιστεύει) ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου έγινε πρωθυπουργός το 1981, επειδή συγκέντρωσε... την πλειοψηφία στις εκλογές εκείνου του χρόνου.
Ε, τι να πει κανείς; Ο Βασιλικός τάγραψε αυτά σε εφημερίδα όχι μεγάλης αλλά μέγιστης κυκλοφορίας. Δεν βαριέσαι όμως... Οι Έλληνες διαβάζουνε και θυμούνται μόνο τα αβλαβή. Γι’ αυτό κι εκπλήσσονται όσοι ήρθαν εδώ από την Ανατολική Ευρώπη κατά τα τέλη του περασμένου αιώνα, για να βρουν δουλειά. «Μα τόσο κοντή μνήμη έχουν οι Έλληνες;» αναρωτιόταν γνωστός μου Βούλγαρος. Κι άλλος, Πολωνός αυτός: «Μα γιατί φοβόσαστε τόσο πολύ;» Τι να τους πω εγώ;
