Προς Επιστροφή του Ανατολικού Ζητήματος;

Γράφει ο Γ.-Σ. Πρεβελάκης*

Μέχρι πρότινος, η Τουρκία έμοιαζε να κυριαρχεί στην Μέση Ανατολή, χάρη στην εξωτερική πολιτική του Αχμέτ Νταβούτογλου. Από τον Δεκέμβριο του 2010, όμως, η «Αραβική Άνοιξη» άλλαξε όλα τα δεδομένα.Eσωτερικά η Τουρκία συνέχιζε την ίδια θεαματική πορεία: υψηλοί ρυθμοί ανάπτυξης, πολιτική σταθερότητα, εξαγωγικός οργασμός, μείωση των ανισοτήτων. Μόλις μια δεκαετία πίσω, το οικονομικά δυσπραγές και πολιτικά ασταθές παρελθόν είχε λησμονηθεί.

Η πρόσφατη κυβερνητική κρίση επέσυρε βαρύτατες κατηγορίες, κατ’άλλους για εκτεταμένη διαφθορά, κατά τον Ερντογάν για έξωθεν κινούμενη συνωμοσία ανατροπής. Τους παρελθόντες μήνες οι διαμαρτυρίες για πολεοδομικά και περιβαλλοντικά ζητήματα, το πάρκο Γκεζί ή η τρίτη γέφυρα στον Βόσπορο, δεν εξέφραζαν μια παροδική έκρηξη, αλλά κλιμακούμενα προβλήματα.

Στο καθεστώς Ερντογάν αντιπαρατίθενται, μεταξύ άλλων, οι Αλεβίτες και οι οπαδοί του Φετουλάχ Γκιουλέν. Οι Σουνίτες θεωρούν αιρετικούς τους 15 εκατομμύρια Αλεβίτες τους οποίους επί αιώνες καταπιέζουν, ενίοτε και βιαίως. Σχετικώς ανεκτοί επί Κεμαλισμού, σήμερα οι Αλεβίτες βάλλονται από την επίσημη συμβολική έμφαση στο σουνιτικό Ισλάμ.

Η Αδελφότητα του Γκιουλέν είναι ένα διεθνές δίκτυο με έντονο τουρκικό χρώμα. Ιδανικό της είναι η εναρμόνιση του Ισλάμ με την νεωτερικότητα, μέσον η εκπαίδευση: η Αδελφότητα ιδρύει σχολεία αντί για τεμένη. Παλαιός σύμμαχος εναντίον των στρατηγών, με διείσδυση στον κρατικό μηχανισμό, κράτος εν κράτει, εδώ και τρία χρόνια η Αδελφότητα συγκρούεται με τον Ερντογάν.

Η αποσταθεροποίηση του αραβικού κόσμου και οι νέες εντάσεις στην Τουρκία δείχνουν ότι η περιοχή η οποία δημιούργησε το Ανατολικό Ζήτημα αναταράσσεται. Η Τουρκία προσφέρει, ίσως, την κατάλληλη οπτική γωνία για να ανιχνευθούν υποθαλάσσια ρεύματα τα οποία προκαλούν τους ορατούς κυματισμούς.

Υπόλειμμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, διασωθέν σχεδόν κατά τύχην από την διαδικασία του εδαφικού τεμαχισμού, η Τουρκία επεβίωσε και σταθεροποιήθηκε επί Μουσταφά Κεμάλ. Το οφείλει σε ένα ιδεολογικο-πολιτικό σύστημα το οποίο στηρίχθηκε στην πλήρη άρνηση του οθωμανικού παρελθόντος, ακόμη και στην καθημερινότητα. Με μετασχηματισμούς και προσαρμογές, ο Κεμαλισμός άνθεξε πάνω από επτά δεκαετίες, όσο σχεδόν και ο γειτονικός Λενινισμός-Σταλινισμός. Όταν το κεμαλικό ιδεολόγημα εξαντλήθηκε, η Τουρκία ξεπέρασε την συστημική κρίση, χάρη στην έγκαιρη διαμόρφωση ενός εναλλακτικού προτύπου από τον Ταγίπ Ερντογάν. Ώς πέρισυ, η μετάβαση έδειχνε ομαλή. Ο κομβικός ρόλος της θρησκείας έμοιαζε ενδεδειγμένη λύση για την επανένταξη των ομοθρήσκων Κούρδων στο σύστημα, για την επανα-νομιμοποίηση των κρατικών θεσμών, για την οικονομική και πολιτική αξιοποίηση της ανερχόμενης επαρχιακής αστικής τάξης.

Τα πρόσφατα γεγονότα δείχνουν, όμως, ότι η ιδεολογική μετάθεση από το έθνος στην θρησκεία δεν συνεπάγεται μόνον κέρδη. Η πολιτικοποίηση της θρησκείας έχει ως συνέπεια να ενδύονται οι πολιτικές αντιθέσεις θρησκευτικό μανδύα, με αποτέλεσμα να αποκτούν ρίζες στο παρελθόν. Οι εσωτερικές διαιρέσεις στο τουρκικό Ισλάμ, τις οποίες είχε αμβλύνει ο Κεμαλισμός, ανάγονται σήμερα σε πολιτικά ρήγματα. Οι νέες εντάσεις ακολουθούν τις ευρύτερες ανακατατάξεις στην Μέση Ανατολή. Η σύγκρουση με τους Αλεβίτες διασυνδέεται με την αντιπαράθεση της Τουρκίας στο αλαουϊτικό συριακό καθεστώς. Ο Φετουλάχ Γκιουλέν, αυτοεξόριστος στις ΗΠΑ, καταγγέλλει την υποβάθμιση των σχέσεων με το Ισραήλ.

Ο Samuel Huntington προέβλεψε προ εικοσαετίας ότι οι διεθνείς σχέσεις θα καθορίζονται από την «Σύγκρουση των Πολιτισμών». Η θεωρία αυτή τροφοδότησε την δυτική ισλαμοφοβία. Όμως, αντί για συνενωτικό, η θρησκεία αποδεικνύεται διασπαστικό στοιχείο στο εσωτερικό του Ισλάμ. Ο Ταγίπ Ερντογάν, αφού επανένωσε την τουρκική κοινωνία, διαπιστώνει ότι η πολιτικοποίηση της θρησκείας εξελίσσεται σε παράγοντα αποσταθεροποίησης. Η ενδεχόμενη αστοχία του θα αφήσει την Τουρκία εξαιρετικά αδυνατισμένη, καθώς ούτε η επιστροφή στον Κεμαλισμό είναι εφικτή ούτε άλλο σχήμα διαφαίνεται.

Η τουρκική κρίση εντάσσεται στο ρεύμα ρευστότητας, το οποίο ξεκίνησε με την Αραβική Άνοιξη. Εφ’όσον επεκταθεί, θα επαναφέρει το Ανατολικό Ζήτημα, το φάσμα της Συνθήκης των Σεβρών. 

Είναι άραγε η Ελλάδα προετοιμασμένη να αντιμετωπίσει τις απειλές και να εκμεταλλευθεί τις ευκαιρίες από τέτοιες τεκτονικές ανακατατάξεις; Ή μήπως κινδυνεύει να καταστεί μέρος του αναπαλαιωμένου γεωπολιτικού προβλήματος, με την αναβίωση απωθημένων φυγόκεντρων τάσεων;

* Ο κ. Γ. Σ. Πρεβελάκης είναι Καθηγητής Γεωπολιτικής στην Σορβόννη και Μόνιμος Αντιπρόσωπος της Ελλάδος στον ΟΟΣΑ (από την εφημερίδα "ΕΣΤΙΑ")

http://www.energia.gr/article.asp?art_id=77764
http://dia-kosmos.blogspot.gr/